Przed zbliżającym się sezonem na kozły warto znać miejsca gdzie je najłatwiej spotkać, ale też które najbardziej preferują oraz po jak dużych powierzchniach się przemieszczają. Różnice w wielkości zajmowanych przez kopytne obszarów zależą od wielu różnych czynników, w tym od wielkości i masy ciała zwierzęcia, płci i wieku, statusu rozrodczego, pory roku, dostępności pożywienia, dostępności wody, fragmentacji krajobrazu, poziomu troficznego oraz wewnątrz- i międzygatunkowych relacji.
Areał osobniczy - to obszar (lub przestrzeń), na którym osobnik danego gatunku zaspokaja wszystkie podstawowe potrzeby życiowe, zarówno te związane ze zdobywaniem pokarmu, kryjówką, czy też rozrodem. Można zatem przypuszczać, że powinien zależeć w dużej mierze od obfitości zasobów odżywczych. U roślinożerców oraz osobników terytorialnych, jakim jest sarna wielkość zajmowanego obszaru może się zmieniać w zależności od wartości odżywczej roślin, zwłaszcza wiosną i latem ale również od okresu godowego. Podczas rui, kozły i kozy żyją samotnie na zajmowanym przez siebie obszarze - areale życiowym. Samce osiągają dojrzałość płciową jako roczniaki, ale zwykle nie bronią terytorium przed 3 rokiem życia (4 lata przy dużym zagęszczeniu). Okres terytorialny u saren trwa od wczesnej wiosny (marzec – kwiecień) do końca sierpnia – czasem początku września i obejmuje okres godowy, który ma miejsce od połowy lipca do połowy sierpnia. Zarówno kozły jak i kozy zajmują niezależne obszary. Chociaż terytoria samców mogą obejmować wszystkie lub część areałów życiowych kilku samic (zazwyczaj 1–5, rzadko do 10).
Kształt i częstotliwość penetrowania terytorium
Areały osobnicze saren są zwykle nieregularne pod względem kształtu i wielkości, ale stają się stopniowo z czasem kuliste. Żadna sarna nie eksploatuje terenu równomiernie. Najbardziej uczęszczane obszary znajdują się zawsze w pobliżu centrum zajmowanego obszaru. Co najmniej 80% wszystkich zbadanych lokalizacji radiowych każdego zwierzęcia we wszystkich porach roku mieściły się w odległości od 400 do 500 m od centrum aktywności, ale większość była w odległości od 200 do 300 m. Obszary najbardziej oddalone odwiedzane były najrzadziej i bez określonej regularności. Wielkość i wygląd areałów osobniczych ulegały tylko nieznacznym zmianom na przestrzeni lat z wyjątkiem przypadków, gdy gruba pokrywa śnieżna zmieniła sytuację żywieniową zwierząt. Przykładem może być jedna z kóz która, zajmowała przez 4 lata obszar około 150 ha aż do śmierci (wypadek samochodowy), a granice jego zasięgu były prawie takie same każdego roku. Jeżeli koza i kozioł zajmował praktycznie ten sam obszar, to nakładał się on tylko w 55,9%. Gdy natomiast ich ośrodki aktywności sąsiadowały ze sobą, wtedy sezonowe nakładanie się powierzchni wynosiło średnio około 50%, w zakresie od 39,0% do 58,7%. Samce regularnie pokrywały większe dzienne areały samic wiosną.
Powierzchnia zajmowanego obszaru
Dzienny obszar penetrowania przez sarny różni się znacznie między poszczególnymi osobnikami, a także między sezonami i waha się od 1 ha do nawet 120 ha. Roczna średnia dzienna powierzchnia była większa dla samców (25,9 ha) niż dla samic (18,9 ha). Zimą te obszary wahały się od 48,4 ha dla kóz do 158,6 ha dla kozłów. Jednak podczas ostrej zimy, z dużą pokrywą śnieżną samice zmniejszyły swój dzienny areał o prawie połowę (20,5 ha - 11,9 ha), podczas gdy samce nie reagowały na warunki atmosferyczne (20,6 ha - 19,0 ha). Maksymalną powierzchnie jaką potrafił zajmować jeden samiec to średnio 308,9 ha. Jego wiosenny zasięg oszacowano na 418,2 ha, głównie z powodu codziennego pokonywania od 3 do 4 km obszaru od letniej ostoi do zimowego miejsca żerowania. W Polsce wykazano że, największe areały życiowe saren zajmowały powierzchnię 128,5 ha, a ich zdolność migracyjna była na poziomie 23 zwierząt/1000ha. W korzystniejszych siedliskach Europy terytoria kozłów są zazwyczaj 2-3 razy mniejsze w porównaniu z opisaną wyżej populacją saren w stacji badawczej w Grimsö (Szwecja). Przykładem może być południowa Francja gdzie, średni miesięczny zasięg obszaru występowania tego jeleniowatego wiosną i latem (u 95% zwierząt) był na poziomie 21,7 ha i był znacznie mniejszy niż w północnej części Norwegii (60 ha). Jest to zgodne z różnicami w biomasie roślinnej, która była prawie dwukrotnie większa i gęstsza na badanym obszarze. We Francji wykazano też że, wielkość areałów osobniczych kóz różniła się znacznie w poszczególnych miesiącach: średnio 27,15 ha w kwietniu, 21,54 ha w czerwcu oraz 24,75 ha i 24,89 ha w lipcu i sierpniu. Podczas gdy wszystkie kozy zajmowały najmniejszą powierzchnię w czerwcu niezależnie od ich sukcesu reprodukcyjnego, samice które prowadziły młode przebywały na obszarach o większych rozmiarach w porównaniu z samicami bez potomstwa (w kwietniu i sierpniu). Kozy prowadzące bliźnięta zajmowały największe powierzchnie podczas intensywnego okres opieki macierzyńskiej (tj. od maja do lipca). Kiedy samica opiekowała się jednym koźlęciem jej obszar występowania zwiększał się o 1,60 ha, a gdy dwoma zwiększał się o 3,74 ha.
Niestabilne siedlisko sarny
Wielkość areału osobniczego saren jest zależna również od biomasy roślinnej występującej na danym terenie. Samice jednak nie zmieniają swojego siedliska podczas życia. Masa ciała nie ma wpływu na rozmiar areału osobniczego co wskazuje, że sarny dostosowują jego rozmiary w odpowiedzi na inne czynniki niż wymagania metaboliczne. Wielkość zajmowanych przez nie obszarów różniła się jedynie między sobą wiosną i latem. Wiosną zajmowały mniejsze powierzchnie, zaś po dużym wydatku energetycznym podczas okresu laktacji, latem ich obszar występowania był szerszy i miał na celu odzyskania lub poprawy kondycji. Rozmiar areałów osobniczych saren znacznie się zwiększył w lipcu – sierpniu, podczas rui, co mogło skutkować lepszym wyborem samca i zwiększeniem możliwości krycia.
Na terenach rolniczych, gdzie dostępność osłon i zasobów pokarmowych dostarczanych przez gatunki uprawne zmienia się sezonowo, usuwanie roślinności - z powodu np. koszenia na gruntach ornych - nie zmieniało zachowania przestrzennego saren. Najwyraźniej lasy, jedyny stabilny typ siedliska, są wystarczającym zasobem by zapewnić potrzeby żywieniowe oraz osłonę temu gatunkowi. Jednak obszar leśny powinien stanowić średnio około 11,6 ha (33%) powierzchni areału osobniczego.
W rozczłonkowanym siedlisku, gdzie znajdowały się niewielkie powierzchnie zadrzewień przeplatane polami uprawnymi, to właśnie ilość i struktura tych zadrzewień wpływała na wielkość areałów osobniczych saren. Jeleniowate te dostosowały swoją wielkość obszaru do życia zgodnie z rozproszeniem powierzchni leśnych. W związku z tym, tam gdzie zadrzewienia były rzadkie i / lub rozdrobnione, były zmuszone do zwiększania areałów życiowych. Chociaż nawet małe powierzchnie zakrzewione (np. żywopłoty) mogły zapewnić sarnie wystarczającą ilość osłon jednak większy obszar zadrzewiony był również wymagany, aby uciec przed potencjalnym zagrożeniem (drapieżnik lub myśliwy). Spowodowane jest to strategią ucieczki która, obejmuje ucieczkę na przemian z krótkimi postojami by sprawdzić zachowanie drapieżnika. Tam, gdzie lasy są duże, drapieżniki łatwiej tracą kontakt wzrokowy ze swoją ofiarą stąd są bezpieczniejsze i pożądane w środowisku życia saren.
Sarnę europejską nierzadko nazywa się „leśnym kopytnym", ale ta definicja nie w pełni do niej pasuje, ponieważ ten jeleniowaty wydaje się dobrze prosperować właściwie na skraju lasu, a nie wewnątrz niego. Tę pozorną niespójność można wyjaśnić, jeżeli założymy, że sarna nie wyewoluowała jako kopytny żyjący w gęstym lesie, ale na polanach i wokół lasów. Po okresie zlodowaceń, otworzyły się polany poprzez naturalne zdarzenia (np. pożary, powodzie, osunięcia ziemi i lawiny) które, były siedliskami krótkotrwałymi i miały tendencję do zamykania się po kilku latach, co mogło wywierać presję na samicę sarny, aby jak najlepiej wykorzystała dostępną polanę poprzez zwiększenie swych wysiłków reprodukcyjnych, np. rodząc bliźniaki lub trojaczki, a nie pojedyncze młode jak inne jeleniowate. Jeśli tak, znaczenie ekotonalnej roślinności dla sarny jest większe w porównaniu z leśną.
Dlaczego sarna wybrała niestabilne siedlisko, takie jak polany? W przeszłości ten mały jeleniowaty współewoluował w licznej społeczności kopytnych. Prawie wszystkie z nich są większe niż sarna, a więc przypuszczalnie dominują nad nią. Liczba potencjalnie konkurujących gatunków zarówno w otwartych, jak i zamkniętych siedlisk mogły zmusić sarnę do używania zaniedbanego, niepewnego siedliska, aby spełnić swoje wymagania żywieniowe. Gatunek ten wydaje się być szczególnie dobrze przystosowany do życia w zmienionych przez ludzi siedliskach jakimi są np. pola uprawne, o ile mają zapewnioną minimalną powierzchnię leśną.
Opisane badania podpowiadają nam że, największe prawdopodobieństwo spotkania kozła będzie w strefie ekotonowej gdzie las łączy się z łąką lub polem uprawnym. Latem w okresie plonowania roślinności rolniczej będzie on przebywał w uprawach. Ponadto na terenie zajmowanym przez rogacza możemy się spodziewać występowania kilku kóz. Jeśli jednak zwierzęta nas wyczują będą przemieszczać się na obszarze zwykle w kształcie okręgu, o powierzchni powyżej 20 ha.
Autorzy tekstu: dr hab. inż. Katarzyna Tajchman prof. uczelni i mgr inż. Katarzyna Dziki-Michalska, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Katedra Etologii Zwierząt i Łowiectwa
